24 czerwca 2017

Indignation (Wzburzenie). Adaptacja Philipa Rotha, która się udała.

          Proza Philipa Rotha nie miała dotychczas szczęścia do filmowych ekranizacji. Prawie wszystkie okazywały się albo całkowicie nieudane, albo mocno wybrakowane. Dopiero adaptacja Wzburzenia, 29-tej powieści Philipa Rotha z 2008 roku, okazała się dziełem całkowicie spełnionym. Reżyser tego obrazu i zarazem autor scenariusza na podstawie powieści, James Schamus, postawił w swojej adaptacji na wierność słowu i dialogom Rotha, przez co jego film wyróżnia się nie tylko na tle innych ekranizacji prozy tego pisarza, ale również w porównaniu do wszystkiego, co robi się obecnie w amerykańskim kinie, z kinem niezależnym włącznie. Indignation posiada bowiem niezaprzeczalny, oldskulowy wręcz urok filmu, w którym naprawdę liczy się to, co mówią jego bohaterowie i jeszcze jak to mówią. James Schamus zachował w swojej filmowej wersji Wzburzenia znakomite dialogi Rotha i przyoblekł obraz w typową dla lat 50-tych XX wieku aurę utraconej niewinności oraz skrzywdzonego piękna. Ten film warto chociażby obejrzeć dla jednej jedynej sceny, w której główny bohater (grany przez Logana Lermana Marcus Messner) musi się zmierzyć z towarzyską presją, religijną opresją i seksualną represją w jednej osobie dziekana uniwersytetu, na którym przyszło mu studiować. Wymiana zdań i argumentów w dyskusji między Marcusem a dziekanem Dean’em Caudwell’em (w tej roli Tracy Letts) trzyma w napięciu większym niż niejeden rasowy thriller.


          Indignation jest debiutem reżyserskim producenta i scenarzysty Jamesa Schamusa, znanego głównie ze współpracy z wybitnym reżyserem Ang’iem Lee. Schamus napisał scenariusz m.in. do Burzy lodowej (The Ice Storm) z 1997 roku oraz do Ostrożnie, pożądanie (Se, jie) z 2007 roku, które to filmy wyreżyserował Ang Lee właśnie. Schamus był też producentem innego głośnego obrazu Lee, Tajemnicy Brokeback Mountain (Brokeback Mountain) z 2005 roku. James Schamus wyprodukował też wiele wybitnych niezależnych filmów (choćby dla reżyserów tej klasy co: Todd Haynes, Todd Solondz, Hal Hartley oraz Edward Burns) zanim sam postanowił stanąć wreszcie za kamerą i to z pełnym sukcesem. Pokazany premierowo w 2016 roku na Sundance Film Festival dramat Wzburzenie został świetnie przyjęty przez krytykę i publiczność, stanowiąc intrygujący kontrast w stosunku do reszty festiwalowej oferty.


          Protagonistą Wzburzenia jest Marcus Messner (bardzo dobra rola Logana Lermana), młodzieniec pochodzący z żydowskiej rodziny z Newark w New Jersey, który w 1951 roku przenosi się ze swojego rodzinnego miasta na studia do Winesburg w Ohio. Marcus jest ateistą, a pomniejszy college w Ohio, gdzie zaczyna swoją naukę, ma wyraźnie konserwatywno-religijny profil, co szybko zaczyna dla naszego bohatera stanowić problem. Na uniwersytecie Marcus poznaje uroczą Olivię Hutton (w tej roli Sarah Gadon), piękną i inteligentną dziewczynę z historią poważnych problemów nerwowych w przeszłości. Marcus i Olivia przypadają sobie do gustu, jednakże nad ich związkiem zbierają się ciemne chmury: lata 50-te XX wieku z wojną koreańską w tle oraz konserwatywna presja rodziny i otoczenia stają się dla dryfującej miłości tej pary prawdziwą górą lodową na horyzoncie.


          Indignation to jedna z siedmiu zrealizowanych dotychczas adaptacji prozy Philipa Rotha. Bez wątpienia jest to też najlepsza ekranizacja powieści tego pisarza. Pozostałe sześć filmów to dzieła albo przeciętne, albo ewidentnie nieudane, w tym do tych ostatnich należy zaliczyć Amerykańską sielankę (American Pastoral) z 2016 roku w reżyserii Ewana McGregora, która miała swoją premierę kinową ledwie kilka miesięcy po wejściu na ekrany Wzburzenia. Stosunkowo najlepiej z literackim materiałem Rotha poradziła sobie wcześniej katalońska reżyserka Isabel Coixet, która w 2008 roku wprowadziła do kin Elegię (Elegy) z Benem Kingsley’em i Penelope Cruz, będącą z kolei adaptacją Konającego zwierzęcia (The Dying Animal), krótkiej powieści Rotha z 2001 roku. Coixet zrobiła jednak bardziej autorski dramat na motywach prozy pisarza z Newark niż film, który wprowadziłby nas w charakterystyczny literacki świat tego artysty. Ta sztuka udała się dopiero Jamesowi Schamus’owi i jego adaptacji Wzburzenia. Co zatem posiada Indignation, a czego nie mają inne filmowe ekranizacje dzieł Rotha? Przede wszystkim są to wiernie odtworzone i zachowane dialogi tego pisarza, tryskające dowcipem i bystrością obserwacji, pełne szczerych deklaracji oraz ciętych ripost. Schamus w swoim reżyserskim debiucie potrafił także wskrzesić ducha epoki, tj. początku lat 50-tych XX wieku z toczącą się w tle wojną koreańską. Starannie zakomponowane kadry, znakomite zdjęcia oraz świetna muzyka przydają filmowi intensywnie nostalgiczny rys, dzięki któremu obraz jawi się jako bardzo odległe wspomnienie przełomowych w życiu bohatera wydarzeń. We Wzburzeniu Roth odmalował początek swoich studiów uniwersyteckich, dając literacką formę swoim młodzieńczym doświadczeniom i napotykanym wtedy przeszkodom. Marcus Messner stanowi w powieści i filmie alter ego samego pisarza, przeżywającego swoją seksualną inicjację i jednocześnie spotykającego się z niezrozumieniem oraz niechęcią konserwatywnego środowiska college’u. Tytuł powieści to dominujące u Marcusa odczucie, które tylko się potęguje w miarę kolejnych konfrontacji z kolegami i przełożonymi na uniwersytecie.


          Aparycja Logana Lermana, wcielającego się w filmie w postać Marcusa Messnera, idealnie harmonizuje z charakterem granego przez niego bohatera, który wydaje się być żywym wcieleniem szczerej i czystej niewinności. Messner jest wzorowym studentem,  ateistą i wolnomyślicielem, z pamięci cytującym esej filozofa i Noblisty Bertranda Russella. Jest ponadto pracowity, pilny, oddany swoim rodzicom. Trudno się więc dziwić, że Marcus nawiązuje relację z bystrą i nieprzeciętną Olivią Hutton (Sarah Gadon), tak samo jak on zupełnie niepasującą do sztywnej i do bólu konwencjonalnej rzeszy studenckiej w Winesburg w Ohio. Ich prawdziwe oraz głębokie uczucie nie ma jednak racji bytu w społeczeństwie zbudowanym na bigoterii i konwenansie, tak samo jak psychiczne problemy Olivii czynią z niej automatycznie femme fatale oraz łatwe narzędzie do manipulacji, a ona sama staje się w filmie symbolem skrzywdzonego i zniszczonego przez otoczenie piękna. Kluczowa dla zrozumienia całego filmu, jak i czasów, w których się on rozgrywa, jest scena wizyty Marcusa Messnera u dziekana uniwersytetu Deana Caudwella, znakomicie sportretowanego przez Tracy’ego Letts’a. W scenie tej fenomenalny jest dialog między Marcusem a dziekanem, który reprezentuje tu purytańskiego ducha czasu, próbującego skłonić naszego bohatera do lepszej integracji z resztą studenckiej braci. Dziekan nie jest w tej opowieści szwarccharakterem, ma też jak najlepsze intencje w stosunku do młodego Marcusa, którego docenia za inteligencję, pracowitość oraz zdolności. Problemem dziekana jest jednak jego emanujący poczuciem moralnej wyższości autorytet, z którego wyżyn próbuje on sprowadzić coraz bardziej wzburzonego Marcusa na tak zwaną ‘właściwą drogę’ pokory i współpracy w grupie. Jako Żyd i ateista Marcus buntuje się przeciwko obowiązkowi cotygodniowego uczestnictwa w modlitwie na zaliczenie roku akademickiego, co w Winesburg jest wymagane od każdego studenta, bez względu na wyznanie lub jego brak. Messner jest również oburzony indagacjami dziekana na temat jego życia osobistego oraz relacji towarzyskich z dziewczętami. W miarę zaogniania się sporu Marcusa z dziekanem jasne się staje, że choć nasz bohater dostaniem się na studia uniknął poboru do wojska i wysyłki na wojnę w Korei, to jego pobyt w Winesburg można potraktować jak upadek z deszczu pod rynnę.


10 czerwca 2017

Certain Women (Kobiecy świat). To, co niewypowiedziane.

          Certain Women jest cichą opowieścią o czterech kobietach. To, co łączy bohaterki tego filmu to miejsce zamieszkania: Montana. Bardziej nawet niż przez bliskość geograficzną ich życia splatają się za pośrednictwem tego wewnętrznego stanu ducha, który jest prostą konsekwencją egzystencji w miejscu takim jak Montana. Rozległe, szare i puste przestrzenie tego stanu muszą odcisnąć swoje piętno na charakterach jego mieszkańców. Certain Women emanuje wrażeniem pustki oraz melancholii, zatopionych w niosącej ukryte znaczenia ciszy. To, co w tym filmie najważniejsze i najpiękniejsze nigdy nie zostaje ubrane w słowa. Życia bohaterek obrazu definiowane są nie przez to, co mówią, ale właśnie dzięki temu, czego nie mówią i co na zawsze pozostanie w domenie tego, co niewypowiedziane.


          Certain Women jest dziełem Kelly Reichardt, reżyserki i scenarzystki od dawna uznawanej za jedną z najciekawszych autorek amerykańskiego kina niezależnego. Reichardt debiutowała na Sundance Film Festival już w 1994 roku wraz z filmem River of Grass. Dramat Certain Women jest już jej siódmym pełnometrażowym obrazem, również pokazanym premierowo na Sundance z początkiem 2016 roku. Reżyserka napisała scenariusz filmu na podstawie trzech opowiadań amerykańskiej pisarki Maile Meloy, pochodzących z jej dwóch zbiorów: Half in Love z 2002 roku oraz Both Ways Is the Only Way I Want It z 2009 roku. Meloy urodziła się i wychowała w stanie Montana i tam też umiejscowiona jest akcja wszystkich trzech opowiadań, które posłużyły za podstawę scenariusza do Certain Women. Pokazywany na Sundance i w Toronto film Reichardt zdobył główną nagrodę dla najlepszego filmu na London Film Festival w październiku 2016 roku. Certain Women to też największy dotychczasowy komercyjny sukces reżyserki w jej rodzimych Stanach. Ten ostatni fakt należy przypisać przede wszystkim znanej obsadzie z aktorkami Laurą Dern, Michelle Williams i Kristen Stewart na czele.


         Certain Women podzielony jest na trzy mniej więcej równej długości części, opowiadające historię trzech kobiet mieszkających w Montanie. Bohaterką pierwszego segmentu jest Laura (Laura Dern), prawniczka zmagająca się w pracy z dość męczącym klientem w postaci Fullera (Jared Harris), fizycznego pracownika, który domaga się od swojego pracodawcy odszkodowania za uszczerbek na zdrowiu. Laura ma romans z Ryan’em (James Le Gros), mężem Giny (Michelle Williams), która z kolei jest protagonistką drugiej w filmie opowieści. Gina buduje wraz z mężem od podstaw dom, para ma też dorastającą córkę, ale, jak już dobrze wiemy z poprzedniego segmentu filmu, małżeństwo Giny i Ryana nie opiera się na mocnych fundamentach. Ryan ma romans z graną przez Dern Laurą. Najlepsza jest w filmie ostatnia historia, której heroiną jest Jamie (w tej roli debiutantka Lily Gladstone), pracująca w charakterze pomocy na rancho w Montanie. Jamie opiekuje się na rancho końmi, a samotność na odległej od osiedli ludzkich farmie zaczyna jej mocno doskwierać. Pewnego dnia całkiem przypadkowo Jamie spotyka Elizabeth (Kristen Stewart), która dość niespodziewanie wyrywa ją z dotychczasowego letargu.


          Kelly Reichardt opowiada w Certain Women bardzo zwyczajne historie z bardzo zwyczajnymi bohaterkami, które łączy właściwie jedna rzecz: miejsce zamieszkania. Sugestywnie sfotografowana Montana nadaje temu filmowi specyficzny nastrój, którym jest niepowtarzalne połączenie samotności człowieka i trywialności jego problemów z ogromem przestrzeni oraz pustką krajobrazu. W tym kontekście Certain Women budzi nieodparte skojarzenia z innym niezależnym filmem amerykańskim, a mianowicie obrazem Northfork (2003) w reżyserii Michaela Polish’a. Zdjęcia do obu tych dzieł powstawały w Montanie, co na obu filmach odcisnęło niezatarte piętno krajobrazu. Bohaterowie tych obrazów wydają się wpisani w przestrzenny bezmiar tego stanu, stanowiąc tylko indywidualne wcielenia lokalnego stanu ducha, któremu najbliżej chyba do poczucia melancholii. Świetna w tym kontekście jest scena otwierająca Certain Women, kiedy widzimy pociąg wjeżdżający w kłębach dymu na stację, a w tle ogromne szare niebo i majaczące na horyzoncie góry z ośnieżonymi wierzchołkami. Równie malarskie są ujęcia rancho, na którym pracuje Jamie (Lily Gladstone), bohaterka ostatniego w filmie segmentu. Pustka krajobrazu otaczającego samotną na farmie (nie licząc zwierząt) Jamie mówi też dużo o jej wewnętrznej samotności i wyizolowaniu.


          Certain Women to przede wszystkim film o kobietach, opowiedziany przez kobietę i z czysto kobiecej perspektywy. W obrazie tym aktywne oraz silne kobiety zmagają się z przeciwnościami nałożonymi na nie przez androcentryczny świat. Grana przez Laurę Dern bohaterka spotyka się z niedowierzaniem swojego klienta, który nie ufa jej poradzie prawnej tylko dlatego, że jest kobietą. Tę samą argumentację jej klient musi usłyszeć od mężczyzny, żeby zaakceptować niekorzystny dla siebie stan rzeczy. Z kolei Gina (Michelle Williams) ma problemy z uzyskaniem takiego samego stopnia respektu jak jej mąż. W rozmowie ze starszym człowiekiem, od którego chce odkupić piaskowiec na budowę swojego domu, to mąż Giny staje się adresatem wszystkich odpowiedzi oraz pytań staruszka, ona sama zaś nie jest traktowana jako równorzędna partnerka dyskusji.  Najbardziej wzruszająca w filmie historia to opowieść o uczuciu młodej i osamotnionej dziewczyny do innej kobiety. Debiutująca w tym filmie Lily Gladstone doczekała się za swoją rolę pełnego uznania ze strony krytyków, zdobywając nawet kilka nagród za swoją kreację. Jej postać to wcielenie powściągliwości i nieśmiałości, co zresztą bardzo dobrze koresponduje z wykonywaną przez nią pracą: Jamie samotnie zajmuje się końmi na oddalonym od miasta rancho. Przypadkowe spotkanie Elizabeth (Kristen Stewart) jest dla Jamie jak przebudzenie z głębokiego snu na tej pogrążonej w letargu amerykańskiej prowincji. Bohaterki Certain Women często powstrzymują się przed wyrażeniem swoich uczuć, dla siebie zachowując rozczarowanie, ból lub nadzieję. Nie boją się jednak swoich emocji oraz odczuć i dają im pełny wyraz poprzez działanie. To, co przez nie wprost nie wypowiedziane, staje się dla nas całkowicie jasne, albowiem najsilniejsze uczucia często nie potrzebują słów.