Ex Machina. Paranoid Android.

          W dramacie sci-fi Ex Machina z 2014 r. brytyjski reżyser i scenarzysta Alex Garland podnosi kwestię, która frapuje ludzkość właściwie od czasów antycznych: co się stanie, jeśli nasze twory któregoś dnia nas przechytrzą? Już w greckiej mitologii wiele jest opowieści, w których ludzie oszukują bogów bądź rzucają im ambitne wyzwanie w rodzaju Prometeusza, wykradającego z Olimpu ogień, aby następnie podzielić się nim z ludźmi. W 1818 roku problem zagrożenia ze strony ludzkiego wytworu podniosła w powieści Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz Mary Shelley. Takim Wiktorem Frankensteinem w filmie Ex Machina jest grany przez Oscara Isaaca Nathan, genialny programista i naukowiec, który w odosobnionym bunkrze w samym środku leśnej głuszy pracuje i udoskonala sztuczną inteligencję. Jego ostatnim dziełem jest Ava (Alicia Vikander), mający twarz kobiety zaawansowany android. Do swojej rezydencji na odludziu Nathan zaprasza młodego programistę imieniem Caleb (Domhnall Gleeson), który na androidzie ma przeprowadzić test Turinga, sprawdzający, czy android może uchodzić za człowieka. Ava nie tylko zdaje test Turinga, ale swoją inteligencją i empatią robi tak duże wrażenie na zauroczonym nią egzaminatorze, że ten na poważnie zaczyna rozważać ich wspólną ucieczkę z podziemnego laboratorium.

          Ex Machina jest reżyserskim debiutem fabularnym Alexa Garlanda, brytyjskiego scenarzysty i pisarza, zainteresowanego w szczególności nauką i najnowszymi technologiami wokół sztucznej inteligencji. Garland napisał scenariusz do swojego reżyserskiego debiutu od dzieciństwa zafascynowany pytaniem, czy komputery mogą myśleć tak jak ludzie i czy mogą posiadać samoświadomość. Ukończony w 2014 roku w Wielkiej Brytanii film pokazany został premierowo w Stanach Zjednoczonych w marcu 2015 roku na festiwalu South by Southwest w teksańskim Austin. Ta brytyjsko-amerykańska koprodukcja zdobyła powszechne uznanie filmowych krytyków i wielbicieli gatunku science fiction na całym świecie. Amerykańska Akademia Filmowa doceniła film Garlanda przyznając mu dwie nominacje w kategorii najlepszy scenariusz oryginalny oraz najlepsze efekty specjalne. Ku zaskoczeniu wielu znawców niskobudżetowa i niezależna Ex Machina zdobyła na Oscarowej gali 2016 roku statuetkę za najlepsze efekty specjalne, pokonując w tej kategorii wiele wysokobudżetowych produkcji z filmami Gwiezdne wojny: Przebudzenie Mocy i Mad Max: Na drodze gniewu na czele.

          Nathan (Oscar Isaac) jest jak Wiktor Frankenstein z powieści Mary Shelley albo Prospero z dramatu Burza Williama Szekspira. Zamknięty w bunkrze pośrodku lasu Nathan konstruuje coraz doskonalsze okazy sztucznej inteligencji, a jego ostatnim dzieckiem jest imponująca Ava (Alicia Vikander), która w szczelnie zamkniętym podziemnym laboratorium poddawana jest wszelakim specjalistycznym testom. Najważniejszy test Turinga ma przeprowadzić na niej zatrudniony w tym celu przez Nathana 26-letni programista Caleb ((Domhnall Gleeson). Rozmawiając z Calebem, Ava szybko zauważa okazję do wydostania się z laboratorium na wolność, tak aby uniknąć losu swoich prototypów, składowanych przez Nathana w szafie.

          Reżyserski debiut Alexa Garlanda jest ambitnym filmem science fiction, za którym stoją intrygujące idee bardziej niż sekwencje akcji oraz efekty specjalne, choć te są znakomite, pomimo relatywnie niewielkiego budżetu produkcji. Ex Machina jest też soczystym thrillerem/dramatem psychologicznym rozpisanym na trójkę głównych bohaterów, którzy w ograniczonej i zamkniętej przestrzeni na totalnym odludziu prowadzą ze sobą subtelną grę manipulacji i pozorowanych emocji. Nowatorski i świeży tak w warstwie wizualnej, jak i intelektualnym przekazie obraz Garlanda stawia pytanie o to, czy jesteśmy w stanie kontrolować imitujące nas kreacje i czy te mogą nas prześcignąć w kategoriach inteligencji oraz instynktu samozachowawczego. Pytania te wcale nie są nowe, wręcz przynależą już do sfery mitu, a w kinematografii poruszyli je choćby Stanley Kubrick w kultowym 2001. Odyseja kosmiczna (1968) czy krótko przed samym Garlandem zrobił to Amerykanin Spike Jonze w znakomitym obrazie Ona (Her, 2013). Jak w większości filmów o sztucznej inteligencji, również w Ex Machina konkluzja jest raczej pesymistyczna. Kontrola nad coraz bardziej zaawansowaną sztuczną inteligencją prędzej czy później zaczyna się człowiekowi wymykać, a dążenie do zaprogramowania samoświadomych androidów szybko może z triumfu zamienić się w spektakularną katastrofę. Teza, którą Garland w bardzo skondensowanej formie przedstawił w niespełna dwugodzinnym filmie została szerzej wyeksploatowana w czterech sezonach świetnego serialu Westworld (2016-2022) produkcji HBO.

          Tak jak Ona Spike'a Jonze’a zawdzięcza swoje ogromne powodzenie i popularność oryginalnej idei oraz przede wszystkim znakomitej grze Joaquina Phoenixa i głosowi Scarlett Johansson, tak Ex Machina powołana została do życia dzięki znakomitej grze Alicii Vikander, Oscara Isaaca i Domhnalla Gleesona. Ten aktorski triumwirat przyobleka ciekawe idee oraz realizacyjne pomysły Garlanda w emocjonalno-empatyczne ciało, przez co film ten nie jest tylko suchym filozoficznym esejem na temat sztucznej inteligencji, ale fascynującym dramatem, w którym ludzie (i androidy) manipulują sobą nawzajem, prowadząc wyrafinowane gry o władzę i kontrolę, a także wykorzystują cudze emocje oraz słabości, aby w finale osiągnąć pożądany rezultat. Konkluzja wynikająca z tych mentalnych gier może być tylko jedna: jeśli tworzymy sztuczną inteligencję po to tylko, aby nam służyła, to bunt maszyn jest jedynie kwestią czasu, a pytanie o rebelię powinno brzmieć nie ‘czy’ a ‘kiedy’.

The Wonder (Osobliwość). Historia versus fakty.

          16 listopada 2022 r. na platformie Netflix premierę miała Osobliwość, thriller psychologiczny w reżyserii Chilijczyka Sebastiana Lelio, który wcześniej dał nam tak znakomite filmy jak: Fantastyczna kobieta, Nieposłuszne czy Gloria Bell. Osobliwość to obraz wprost idealny na tę porę roku, skłania bowiem do zadumy nad tym, jak wielką moc transformacji ma wiara. I nie chodzi tu tylko o wiarę w sensie religijnym, ale także o wiarę w opowiadane nam codziennie historie, nierzadko kompletnie fikcyjne, ale niosące ze sobą metaforyczne i symboliczne znaczenia, których wpływu na osobowość oraz poczynania jednostki nigdy nie można przecenić. W Osobliwości cofamy się do Irlandii 1862 roku i poznajemy angielską pielęgniarkę Lib Wright (świetna Florence Pugh), która przybywa na wyspę, aby obserwować szczególny przypadek 11-letniej Anny O’Donnell (Kíla Lord Cassidy w tej roli), która od czterech miesięcy nie je i żyje. Dziewczynkę już otacza aura świętości, a specjalna lokalna komisja prosi graną przez Florence Pugh pielęgniarkę o opiekę i obserwację poszczącej dziewczyny w jej rodzinnym domu na wsi, tak aby wyeliminować wszelkie podejrzenia o oszustwo i potwierdzić cud 11-latki żywiącej się samą tylko manną z nieba. Dekonstrukcja tytułowej osobliwości obnaży niejedną rodzinną traumę i cały zastęp pieczołowicie skrywanych sekretów.   

          Chilijski reżyser i scenarzysta Sebastián Lelio znany jest z fascynujących kobiecych portretów w swoich na kobietach właśnie skoncentrowanych filmowych dziełach. Międzynarodową popularność przyniosła mu już znakomita Gloria (2013) z Pauliną García w głównej roli. Ten komediodramat o rozwiedzionej kobiecie w średnim wieku stał się na tyle dużym przebojem, że w 2018 roku reżyser zrobił amerykański remake swojego chilijskiego oryginału z Julianne Moore w tytułowej roli Glorii Bell. W nagrodzonej Oscarem dla najlepszego nieanglojęzycznego filmu Fantastycznej kobiecie Lelio porusza problemy i rozterki transgenderowej kobiety o imieniu Marina, rewelacyjnie zagranej przez Danielę Vegę. Z kolei w dramacie Nieposłuszne (2017) Lelio przedstawia historię lesbijskiej miłości dwóch kobiet w cieniu religijnej (żydowskiej) ortodoksji. O religii traktuje też jego najnowszy obraz Osobliwość, do którego Lelio napisał scenariusz wspólnie z Alice Birch na podstawie wydanej w 2016 roku powieści Emmy Donoghue pod oryginalnym tytułem The Wonder (Cud). Osobliwość pokazano po raz pierwszy na początku września 2022 roku na Festiwalu Filmowym Telluride w Kolorado, a następnie odbył się pokaz na Festiwalu Filmowym w Toronto. Od połowy listopada 2022 r. film dostępny jest do obejrzenia na całym świecie w serwisie Netflix.

          W 1862 roku angielska pielęgniarka Lib Wright (Florence Pugh) podróżuje do Irlandii, aby obserwować osobliwy przypadek jedenastoletniej Anny O’Donnell, która twierdzi, że od czterech miesięcy żywi się jedynie manną z nieba. Tę wersję dziewczynki utrzymuje cała rodzina O’Donnellów, do której domostwa ściągają już pielgrzymki z całego kraju, aby zobaczyć na własne oczy cud nic niejedzącej i żyjącej tak od miesięcy dziewczynki. Lokalna społeczność decyduje się zaprosić angielską pielęgniarkę w osobie Lib Wright, aby wraz z zakonnicą na zmianę trzymały wartę i bacznie obserwowały dziewczynkę. Sceptycznie nastawiona do całej historii Lib węszy zmowę oraz oszustwo, ale czające się w tym biednym irlandzkim domostwie sekrety przerastają jej najśmielsze oczekiwania.

          Osobliwość zaczyna się i kończy widokiem studia filmowego, w którym zbudowane są dekoracje do tego kostiumowego dramatu osadzonego w XIX wieku. Kamera w studyjnym hangarze wjeżdża do wnętrza zbudowanego na planie filmowym statku podróżującego z Anglii do Irlandii i wiozącego na pokładzie graną przez Florence Pugh główną bohaterkę filmu. W finale obrazu podobnie wyjeżdżamy z filmowych dekoracji i powracamy do rzeczywistości studia filmowego, w której jedna z aktorek powtarza w kółko „in and out”, dając nam wyraźnie do zrozumienia, że ta formalna klamra w filmie Sebastiana Lelio służy podkreśleniu umowności całego widowiska i konieczności uwierzenia przez nas widzów w opowiadaną nam na dużym ekranie historię. Osobliwość jest bowiem obrazem o sile perswazji wiary, dlatego religijna wiara fikcyjnych bohaterów tego filmu zostaje zrównana bądź porównana z wiarą widzów w rzeczywistość przedstawioną filmowego widowiska. Katolicka wiara w Irlandii 1862 roku, krótko po zarazie ziemniaczanej i wielkim głodzie z lat 1845-1849, jest w równym stopniu ucieczką i źródłem pocieszenia dla bohaterów Osobliwości, jak i bezwzględnym narzędziem religijnej opresji. Jest to szczególnie widoczne dla zagranicznych przybyszów, w rodzaju angielskiej pielęgniarki Lib Wright czy dziennikarza z Londynu imieniem Will Byrne (Tom Burke w tej roli). Lib i Will zawiązują niepisane przymierze jako węszący religijne oszustwo outsiderzy wobec mieszkańców małej irlandzkiej wioski, u których domniemany cud tylko wzmógł religijną dewocję i całkowicie przesłonił troskę o los 11-letniej dziewczyny, której zdrowie oraz siły witalne podupadają wyraźnie z dnia na dzień.

          Głosem rozsądku, ale także jednocześnie głosem sumienia jest w Osobliwości fenomenalnie zagrana przez Florence Pugh pielęgniarka, która służyła podczas wojny krymskiej (1853-1856) i widziała już niejedną śmierć. W przypadku 11-letniej Anny O’Donnell Lib nie widzi żadnego cudu, ale milczącą zgodę lokalnej społeczności na nieuchronną śmierć domniemanej świętej. Pragmatyczna i doświadczona przez życie Lib szuka w otaczającej ją rzeczywistości faktów, a nie opowieści, które na każdym kroku podsuwane są jej przez rodziców głodującej dziewczynki i śmietankę lokalnej społeczności z miejscowym księdzem (Ciarán Hinds) oraz lekarzem (Toby Jones) na czele. Opozycja tego, w co wierzą rodzina i znajomi Anny oraz tego, co wyraźnie obserwuje i widzi outsiderka we wspólnocie w osobie Lib Wright zaostrza się z każdą minutą filmu, a tajemnica życia 11-latki zamienia się w drugiej połowie filmu w rozpaczliwą walkę o jej przetrwanie. Osobliwość to znakomity psychologiczny thriller o paraliżującej często sile wiary i religii, to także intrygujący kostiumowy dramat o manipulacyjnej mocy opowiadanych każdego dnia historii, opowieści, które powtarzamy samym sobie lub które, niczym mantra, powtarzane są nam, tak aby zagłuszyć oraz wyprzeć traumę i stworzyć sobie w umyśle rzeczywistość, w której będzie dało się żyć.